Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής

Τοποθεσία.

           Το Παλαιόκαστρο βρίσκεται στη νότιο-δυτική πλευρά του όρους Χολομώντα και σε υψόμετρο 570 μέτρων. Είναι χτισμένο κυρίως κατά μήκος του δημόσιου δρόμου προς τον Ταξιάρχη, με κεντρικό σημείο τη διασταύρωση του παλιού επαρχιακού δρόμου Θεσσαλονίκης-Αγίου Όρους-Πολυγύρου. Απέχει 8 χιλιόμετρα από τον Πολύγυρο και 59 από τη Θεσσαλονίκη. Μοναδικό φαινόμενο στη Χαλκιδική είναι ότι το Παλαιόκαστρο αποτελείται από δυο χωριά, που απέχουν μεταξύ τους περίπου ένα χιλιόμετρο. Τον παλιό οικισμό που επίσημα ονομάζεται Παλαιόκαστρο και το νέο οικισμό που επίσημα ονομάζεται Διασταύρωση Παλαιοκάστρου. Ο παλιός οικισμός, μαζί με τον Παρθενώνα του Νέου Μαρμαρά, με το Προεδρικό Διάταγμα 19.10.78 (ΦΕΚ 594 Δ’ της 12-11-1978), έχουν χαρακτηριστεί ως  παραδοσιακοί οικισμοί στο Νομό Χαλκιδικής.Σήμερα στο Παλαιόκαστρο και στους δυο οικισμούς, κατοικούν μόνιμα περίπου 250 άτομα.

 Ονομασία.

             Καϊτζίκ: Με αυτό το όνομα συναντάμε το χωριό στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Το όνομα φαίνεται να προέρχεται από την τούρκικη λέξη kaya – πέτρα. Η ονομασία kayatzik – kajatzik όπως εμφανίζεται σε Αυστριακό χάρτη του 1909 είναι το υποκοριστικό της πέτρας, συνεπώς μεταφράζεται “πετρούλα” ή “πετραδάκι” .  Ίσως όμως να είναι παράφραση της τούρκικης λέξης kayalık – Κάγιαλικ *, που σημαίνει “πετρώδης”, “τόπος γεμάτος πέτρες“ ή “πετρώδες έδαφος”, ή ακόμα και “γκρεμός”.  Μπορεί λοιπόν να δόθηκε αυτό το όνομα εξαιτίας του κακοτράχαλου και δύσβατου ανάγλυφου που κυριαρχεί στον περιβάλλοντα τόπο. Παλαιόκαστρο: Λίγα χρόνια μετά το 1912 και την απελευθέρωση της Χαλκιδικής, επιλέχθηκε το νέο όνομα του χωριού να είναι Παλαιόκαστρο, χάρη του παλιού κάστρου που υπάρχει βορειοανατολικά του χωριού.

Ιστορικά στοιχεία.

            Η ιστορία του Παλαιοκάστρου είναι μακρόχρονη και πραγματικά χάνεται μέσα στα βάθη των αιώνων, ξεκινώντας από την εποχή του χαλκού.  Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της πορείας  στο χρόνο είναι οι συχνές αλλαγές τοποθεσίας του χωριού μέσα σε ένα πολύ μικρό γεωγραφικό χώρο. Επιβεβαιωμένες είναι πέντε τέτοιες αλλαγές θέσης οι οποίες μαρτυρούν και τη χρονολογική συνέχιση του χωριού. Μετά από αρχαιολογικές έρευνες που πραγματοποίησε η ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, η υπεύθυνη αρχαιολόγος μας αναφέρει για τις δυο πρώτες θέσεις: –

• – Η πρώτη θέση κατοίκισης εντοπίζεται στη θέση Καστρούδι. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά ευρήματα η περίοδος ύπαρξής του χρονολογείται, γενικά, να ξεκινά από την πρώιμη εποχή του χαλκού και να φτάνει μέχρι την πρώιμη εποχή του σιδήρου. Δηλαδή περίπου από το 3.000 π.Χ. μέχρι το 1.000 π.Χ.
• – Η δεύτερη θέση κατοίκισης εντοπίζεται στη θέση Πυργοθηλιά. Ο οικισμός αυτός, του οποίου το αρχαίο όνομα είναι άγνωστο, ιδρύθηκε μέσα στην κλασική περίοδο και είχε διάρκεια ζωής ως και τα ελληνιστικά χρόνια. Δηλαδή περίπου από το 700 π.Χ. μέχρι το 200 π.Χ.
• – Η τρίτη θέση κατοίκισης εντοπίζεται στη θέση Βατόνια. Πρόκειται για χωριό της Βυζαντινής περίοδου και κυρίως του 5^ο αιώνα μ.Χ. Αυτό αποδεικνύεται από την τεραστίων διαστάσεων παλαιοχριστιανική εκκλησία που υπάρχει εδώ και χρονολογείται το συγκεκριμένο αιώνα.  Αυτή ή εκκλησία, όπως και πολλά άλλα κτίσματα στην Χαλκιδική, πιθανόν να καταστράφηκε γύρω στο 550 μ.Χ. κατά τη μεγάλη επιδρομή των Ούνων. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία με αυτό το όνομα Βατόνια, (Βατόνεια ή Μεγάλα Βατόνια), υπάρχει το 996 μ.Χ. στα αρχεία της μονής Ιβήρων, (ACTES D’IVIRON I). Στα έγγραφα αυτά φαίνεται να υπάρχει ένα χωριό που ευημερεί αλλά λίγα χρόνια πριν είχε δεχθεί τις λεηλατικές επιδρομές των Βουλγάρων. Σημαντικό είναι ότι η Βατόνια ήταν χτισμένη περίπου στα μισά του τότε δρόμου, που ένωνε τη Θεσσαλονίκη με το Άγιο Όρος. Χαρακτηριστικές είναι και οι αφηγήσεις των παλαιότερων για το χάνι που υπήρχε εκεί και δυστυχώς κατεδαφίστηκε γύρω στο 1955.
• – Η τέταρτη μετακίνηση και θέση είναι αυτή του σημερινού παλιού χωριού. Μετά την ερήμωση της Βατόνιας οι κάτοικοί της ξαναέχτισαν σ’ αυτή τη θέση το χωριό γύρω στα 1.500 μ.Χ. Η πρώτη ονομασία αυτού του χωριού ήταν Αγία Παρασκευή, όπως αναφέρεται σε οθωμανικό έγγραφο του 1699, (υπάρχει διπλή ονομασία, Αγία Παρασκευή & Κάγιατζικ). Το όνομα Κάγιατζικ (Καϊτζίκ), άγνωστο γιατί, προστέθηκε και αργότερα επικράτησε, γύρω στο 1650. Αναφορά με το όνομα Αγία Παρασκευή έχουμε το 1732 σε έγγραφο της μονής Αγίας Αναστασίας (κώδικας Πρόθεση), ενώ το 1769 σε κώδικα της μονής Χιλανδαρίου αναφέρεται με το όνομα Καϊτζίκι (Αθωνικά Σύμμεικτα 9). 
• – Η πέμπτη και τελευταία μετακίνηση και εγκατάσταση έγινε στην σημερινή θέση του χωριού, με τοπωνύμιο “Ίσιωμα” και αργότερα “Διασταύρωση”. Αφορμή αποτέλεσε ο σεισμός που έγινε το 1956 στη λίμνη Βόλβη. Τα πρώτα 13 σπίτια άρχισαν να χτίζονται από το 1962 με δάνεια που δόθηκαν για τους σεισμόπληκτους. Η μεγαλύτερη μετοίκιση όμως άρχισε να γίνεται από το 1968, στη διάρκεια της επταετίας, με τα αγροτικά δάνεια που δίνονταν σ’ όλη την χώρα. Το μέρος επιλέχθηκε γιατί ήταν τότε σημαντικό κομβικό σημείο στο οδικό δίκτυο της κεντρικής Χαλκιδικής.

Αξιοθέατα του χωριού.

–        Θα ξεκινήσουμε από τον Παλαίκαστρο. Το κάστρο που έδωσε το όνομα στο χωριό. Δεν έχει χρονολογηθεί ακόμη η περίοδος της κατασκευής του. Καταλαμβάνει την κορυφή ενός λόφου με μέγιστο υψόμετρο 767μ. και έχει υπέροχη θέση θέας.

–        Ολόκληρος ο οικισμός του παλιού χωριού, που έχει κηρυχθεί διατηρητέος, στον οποίο σώζονται πολλά πέτρινα σπίτια.

–        Η Αγία Παρασκευή, πρώτη ενοριακή εκκλησία του παλιού χωριού.

–        Η πέτρινη εκκλησία του Αγίου Αθανασίου στο παλιό χωριό χτισμένη το 1864, ενώ το καμπαναριό της χτίστηκε το 1909.

–        Το πέτρινο δημοτικό σχολείο στο παλιό χωριό.

–        Σώζονται χαλάσματα από δυο νερόμυλους, του Μανίκα και του Μπαρή στον ποταμό Καβρόλακκα, καθώς και της ντρίστας (νεροτριβή), κατάλοιπο από το μετόχι της μονής Φιλοθέου στη θέση Λουζίκι.

–        Τα πετρόχτιστα εξωκλήσια της Ζωοδόχου Πηγής, της Αγία Παρασκευής, του Αγίου Χριστόφορου και του προφήτη Ηλία, χτισμένα μετά το 1830.

–        Σώζονται οι βάσεις από τέσσερα πέτρινα γεφύρια, στον παλιό τούρκικο δρόμο για τον Πολύγυρο, στις θέσεις Παλιογέφυρο, Αγίας Παρασκευής, Μεσιό Γεφύρι και Καβρόλακας.

–        Το δάσος του Παλαιοκάστρου, που καταλαμβάνει το νότιο-δυτικό μέρος του όρους Χολομώντα, στο οποίο κυριαρχούν οι βελανιδιές, και διασχίζεται από τα ποτάμια της Βατόνιας και του Καβρόλακκα.

–        Υπάρχουν αρκετές σπηλιές περιμετρικά του χωριού με κυριότερες την Τριακότρυπα ή Δρακότρυπα στα ανατολικά και της Γούρνας στα δυτικά.

 (Θανάσης Γραμμένος)

(* Δημήτρης Οκκαλίδης)